Vier keer per jaar komt een groep van 15-20 experts samen om kennis en expertise op het gebied van desinformatie uit te wisselen en hiaten in onderzoek en beleid te verkennen. De Ronde Tafel wordt gesubsidieerd door het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK). In de expertgroep zijn onder meer mediamakers, wetenschappers en overheden betrokken. Namens Internet Society Nederland nam ISOC NL Voorzitter Ruben Brave deel aan deze Ronde Tafel. In oktober 2022 kwam de groep voor de eerste keer bijeen bij Beeld & Geluid in Den Haag. Centraal stond de duiding van de omvang en aard van problematiek door desinformatie in Nederland. Hieronder staat een korte samenvatting van de eerste bijeenkomst door Julia Conemans (foto) van Beeld & Geluid.
Onafhankelijke journalistiek
De Ronde Tafel is een pilot waarin een jaar de tijd wordt genomen om gedachten uit te wisselen over een aantal aan desinformatie gerelateerde onderwerpen en te bekijken of en in welke vorm kennisuitwisseling in de toekomst voortgezet kan worden. Beeld & Geluid coördineert de bijeenkomsten. Over het feit dat het initiatief door BZK is bekostigd, werden kritische vragen gesteld. De aanwezigen uit de mediasector benadrukten dat de taak van de journalistiek is om de overheid te controleren en nadrukkelijk niet om advies te geven voor de ontwikkeling van beleid.
Omvang van het probleem
Postdoc fellow Jon Roozenbeek van het Cambridge Social Decision-Making Lab leidde een discussie in over de categorisering van desinformatie en de omvang van het probleem. Hij stelde dat het een slecht idee is om de focus louter te richten op informatie die niet klopt. Hij wil de focus uitbreiden met gemanipuleerde informatie. “Feitelijk onjuiste informatie” is gemakkelijker te herkennen en tegen te gaan, maar het komt beduidend minder vaak voor dan de manipulatie van informatie. Een concrete suggestie die werd gegeven tijdens de bijeenkomst is om factchecking op te rekken naar argument checking. Hierbij wordt ontleed hoe argumentatie is opgebouwd. Feiten kunnen immers gebruikt worden om misleidende claims te maken. Zie hiervoor het werk van de ISOC NL Werkgroep MMGA onder leiding van dr. Jean Wagemans en dr. Federica Russo over Argument-checking.
Polarisatie
In het manipuleren van informatie zijn verschillende strategieën te onderscheiden. Het inspelen op emotie is een veel voorkomende tactiek. Dit zou inspelen op polarisatie. Een aanwezige noemt dat polarisatie in Nederlandvolgens het boek Macht der gewoonten van Menno Hurenkamp Jan Willem Duyvendak niet zo sterk is als verondersteld: De verschillen in de samenleving zijn kleiner, maar verschillen worden uitvergroot in politieke kwesties zoals het stikstofdebat. Het polarisatienarratief dient dan een politiek doel. Een sociaal wetenschapper in de groep bevestigt dat politieke polarisatie in de samenleving op basis van kwantitatief onderzoek niet zo sterk blijkt te zijn als soms aangenomen.
Vertrouwen in instituties
Een aanwezige benadrukt tijdens de sessie dat het onderliggende probleem van desinformatie het wantrouwen in instituties is. Senior onderzoeker aan de Haagse Hogeschool Marianne van Bochove ging in haar presentatie in op de laag-vertrouwen-samenleving. In het onderzoek waar zij aan bijdroeg werd de relatie tussen sociale media als primaire informatiebron en het weigeren van vaccinaties onderzocht. Er is hier een sterk verband waargenomen. Ook was er een sterk verband tussen het vertrouwen in de overheid en de mate van vaccinatiebereidheid. Hoe meer vertrouwen, hoe hoger de bereidheid tot vaccineren, en vice versa.
In de discussie die daarop volgde werd besproken of media van invloed is op het vertrouwen in instituties. Volgens de aanwezigen heeft goede journalistiek een zelfreinigend effect op instituties. Overheden hebben de rol transparant te zijn en informatie te verschaffen, de informatie die daarmee naar buiten komt kan leiden tot meer of minder vertrouwen van de burger. Wel klinkt in de groep het geluid dat een beperkte invulling van ‘viewpoint diversity’ kan leiden tot een illusie van sterke polarisatie. Vaak worden in media twee extreme visies belicht. Door het debat te verbreden en een grotere variatie aan stemmen te horen kan een genuanceerder beeld ontstaan.
Hoofdlijnen beleid
Een beleidsmedewerker van het Ministerie voor Binnenlandse Zaken zette het voorstel voor de rijksbrede strategie voor de bescherming van de democratie tegen desinformatie op hoofdlijnen uiteen.
Een aanwezige merkt op dat in Europees beleid aandacht is voor de relatie tussen wantrouwen van de overheid en de werking van desinformatie, terwijl dit in nationale beleidslijnen niet het geval lijkt te zijn. De verspreiding van desinformatie is een vorm van gedrag en niet een kwestie van content.
Een andere opmerking is om goed te kijken wat de Digital Services Act brengt (DSA, zie tevens de serie juridische verkenningen daaromtrent op ISOC NL door Internet-advocaat mr. Christiaan Alberdingk Thijm). Bijvoorbeeld: de DSA dwingt grote platformen om transparant te zijn. Je kunt vanuit de intentie van pluriformiteit ruimte creëren voor kleine platforms, maar kleine platforms vallende wel weer buiten bepaalde regelingen van de DSA. Dat kan een nadeel zijn.