Op 4 juli 2022 organiseerden Instituut Clingendael en FreedomLab een scenariosessie om de (geo)politisering van het financieel systeem te doordenken. Hierin stonden twee dimensies van onzekerheid centraal: de strategische beleidsbril waarin er voornamelijk wordt gekeken naar de (de)regulering van het financieel systeem, en de mate van (de)centralisatie binnen het financieel systeem. Discussie vond plaats onder de Chatham House Rule. Deelnemers waren onder andere van Ministerie van Buitenlandse Zaken, Ministerie van Financiën, De Nederlandsche Bank en diverse marktpartijen. Namens Internet Society Nederland nam ISOC NL Voorzitter Ruben Brave deel aan deze Toekomstverkenning. Hierbij het verslag van Brigitte Dekker & Maaike Okano-Heijmans, beiden van Instituut Clingendael & Arief Hühn (foto) en Pim Korsten, beiden van FreedomLab ThinkTank.
Doel van de scenariosessie was om met een diverse groep stakeholders (beleidsmakers, bankiers, tech- entrepreneurs en -commentatoren, en analysten) na te denken over de toekomst van het financieel systeem, en enkele extreme scenario’s te verkennen als verrijking op het eerder dit jaar verschenen rapport “The Geopolitics of Digital Financial Technologies”. De participanten kregen de opdracht om hun scenario van een krantenkop uit de nabije toekomst te voorzien, en verder na te denken over de in het rapport besproken beleidsdomeinen.
Hieronder volgt de samenvatting van de discussies over drie scenario’s.
(1) Big Tech Banking – Concentratie x deregulering
De krantenkoppen die ontwikkeld zijn in dit scenario zijn:
• “Chinees Mao-pak/maatpak blijkt het Westen te passen”
• “Worden we toch nog in het Mao-pak genaaid”
• “Geld wordt makkelijker behalve voor criminelen”
• “Geld, de witte moto
In het scenario van Big Tech Banking, wordt de financiële dienstverlening gedomineerd door mondiaal opererende Tech bedrijven. Het scenario van Big Tech Banking is het meest waarschijnlijk als de digitale euro wordt ingevoerd, waarbij de ECB de digitale munt uitgeeft en Big Tech meer dienstverlening kan aanbieden daardoor. Hierbij heeft regulering geen rol meer, gezien de bank en de overheid alle data in handen heeft door de komst van de digitale euro. Dit betekent ook dat privacy geen prominente rol meer speelt voor de maatschappij. 2 In de meest extreme variant van dit scenario is cash volledig verdwenen en is de maatschappij dus volledig aangewezen op de digitale euro en het digitale betaalverkeer.
De rol van de overheid is cruciaal bij dit scenario wanneer het gaat over de richting die dit scenario opgaat, op een schaal van meer tot minder dystopisch. Als de overheid de belangen van mensen prioriteert (human- centred approach) dan zullen data niet centraal opgeslagen worden en ook minder gebruikt worden om gedrag te sturen/controleren (aannames vs. intenties). Vertrouwen in de overheid (nu én later) is dus van groot belang voor de uitwerking van dit scenario. Een ‘ex ante proportionaliteitsweging/toets’ is gewenst om te kijken of dit scenario een positieve uitkomst biedt.
Aanwijzingen (‘triggers’) voor dit scenario, waarin de Centrale Bank valuta een digitale valuta uitgeeft en Big Tech bedrijven digitale financiële dienstverlening domineren zijn de volgende:
• Invoering digitale Euro
• Crisis, die het politiek mogelijk maakt om snelle, radicale verandering door te voeren
(met ‘tijdelijk’ meer sturen van gedrag)
• Big Tech biedt aan de overheid aan te kunnen helpen met dienstverlening na de invoering vd digitale Euro (en de overheid heeft niet de capaciteit om dit in eigen voordeel in goede banen te leiden, waardoor monopolies worden bestendigd i.p.v. fragmentatie bevorderd)
• (de)centralised identity / self-sovereign identity: is een variabele die bepaalt of de ECB/overheid (en BigTech) meer of minder controle hebben over data
Voor een overheid die meer zicht en grip wil hebben op de maatschappij zijn er veel kansen in dit scenario. Denk aan stabiliteit, inclusiviteit, fiscale stimulatie en het inzetten van sancties. Voor burgers/mensen die privacy en data-soevereiniteit voorstaan is dit een ongewenst scenario, omdat de bank/overheid/BigTech data domineren.
Om een dystopisch scenario te voorkomen is het investeren in Europese kampioenen extra belangrijk, zodat niet Amerikaanse Big Tech een monopolie hebben op digitale financiele diensten. Hierbij zullen tientallen Tech champions nodig zijn die een Europees, mensgericht perspectief handelen om de macht van de (voornamelijk Amerikaanse) Big Tech te verwateren.
(2) Gedecentraliseerde crypto economie – Decentralisatie x deregulering
In dit scenario stond de kernwaarde ‘vertrouwen’ centraal. De kernvraag was hoe vertrouwen in het financieel systeem in de toekomst georganiseerd wordt? Blijft dat bestaan in de huidige instituties die optreden als bemiddelaar en (publieke) belangenbehartigers, of kan DeFi momentum krijgen als het vertrouwen in het huidige systeem verloren gaat en ‘ingebakken’ wordt in een decentrale technologische infrastructuur?
We zien dat het huidige systeem onder druk staat: enerzijds door de groei en expansie van Big Tech maar ook over de groeiende rol van overheden en mogelijke machtsverschuivingen die daarin ontstaan (e.g. hoe waardevast is het monetair beleid van centrale banken, op welke manieren wordt het geldsysteem gebruikt en misbruikt voor strategische doeleinden?). Een ‘tegenreactie’ of ‘alternatief’ hiervoor is de opkomst van DeFi, met een decentrale infrastructuur die gebruikers en geld zelf minder afhankelijk maakt van centrale partijen. Wil dit haar beloftes waarmaken, dan moet decentraliteit door de gehele Stack gewaarborgd worden: zowel in de datalaag, hardwarelaag, virtuele bedieningssystemen (e.g. Cloud.) alsook in de protocollen van het internet (en die mogelijk virtueel geld programmeren). Daar komt nog bij dat flink wat technische kennis en kunde nodig is om decentrale protocollen te ontwikkelen, ook als tegenmacht tegen de kennis, macht en lobbypraktijken van de Big Tech.
Er moet dus strategisch nagedacht worden welke en wat voor een rol de overheid in dit scenario speelt. Kunnen bovenstaande zaken en infrastructuur bijvoorbeeld ook als nutsfunctie worden aangeboden, bijvoorbeeld als publieke Cloud of veilige data-uitwisselingslaag waarin burgers inzicht krijgen wat er met hun data gedaan wordt? En daar rondom moet een netwerk van innovatie ontstaan. Hier ligt een strategische kans voor Europa om een alternatief te ontwikkelen voor de ‘gesloten’ Amerikaanse (oogmerk van winstmaximalisatie) en Chinese (de overheid die mee wil kijken) systemen. Daarbij is het van belang dat een transparant en open multi-stakeholderbenadering wordt ingezet zodat iedereen kan meedenken met het schrijven van protocollen en kan bijdragen aan waardevolle innovatie, en het vertrouwen wordt vergroot onder burgers en consumenten. Pas dan ontstaat een werkelijk schaalbaar model als tegenwicht tegen Big Tech en traditionele financiële instituties.
Zo kan Europa in dit scenario de leiding nemen om een level playing field voor Europese bedrijven te creëren, en als ontwikkelaar van nieuwe, decentrale standaarden en protocollen de leiding nemen waarbij andere landen kunnen aansluiten. Interessant is het om na te denken welke landen mogelijk ook in een spagaat zitten tussen China en de VS? Denk bijvoorbeeld aan landen in het Midden-Oosten, Afrika en India. Als de EU hierin een koploperspositie weet te verkrijgen kan het gaan nadenken welke nieuwe systemen, applicaties en innovaties vormgegeven kunnen worden. Dit empowered burgers en er kan gelijktijdig gewerkt worden aan financiële inclusie. Hier ligt ook een belangrijke rol voor Nederlandse beleidsmakers en ministeries.
Er zit echter ook een risico-kant aan dit scenario. De lat om mee te kunnen doen met DeFi is hoog: waar komt de kennis vandaan die de burgers nodig hebben om hier een zinvolle en nuttige bijdrage aan te leveren? En wat zou het verdienmodel worden van bedrijven die aansluiten bij een decentraal financieel systeem? Wat zijn de juiste prikkels om te stimuleren tot innovatie in een open systeem? Hoe ziet het risicomanagement eruit in een anonieme omgeving waarbij geldt dat ‘code is law’? DeFi is namelijk een sector die nog zeer in de kinderschoenen staat, terwijl de infrastructuur van Big Tech en overheden goed is ingericht – zowel qua security als gebruiksgemak Als laatste speelt het energievraagstuk bij DeFi, dat een steeds belangrijker rol zal gaan spelen.
(3) Private financiële ecosystemen – Decentralisatie x regulatie
Allereerst is er het onderscheid tussen decentralisatie en fragmentatie, waarbij het voornamelijk gaat over de decentrale protocollen of juist over de ‘decentralisatie van het financieel systeem’, waarbij het meer gaat over de fragmentatie en de hoeveelheid aan aanbieders.
Als er volledig gekeken wordt naar decentralisatie en centralisatie – op het niveau van de technologie, dan is het moeilijk om te bepalen wat het cutoff point wordt of iets decentraal is of niet. Zeker wanneer het gaat om regulatie want decentrale technologie is een ‘ding’ waar er geen controle is vanuit de overheid.
Dan zou je kunnen na gaan denken of we de regulatie binnen een nieuwe omgeving, namelijk in een omgeving die meer sovereign is dan de overheid ooit kan zijn. Het is namelijk wereldwijd, open en inclusief.
Daarnaast is het ook lastig om vanuit Nederland naar decentrale financiële oplossingen te kijken, want we hebben in principe geen ‘probleem’ dat moet worden opgelost. De overheid is te vertrouwen, de munt is stabiel en het betalingsverkeer is goed. Echter, als overheden specifieke financiële stromingen gaan bevriezen of landen uit financiële systemen weren dan wordt decentralized finance opeens politiek en maatschappelijk een interessant alternatief.
Vooralsnog is het een gebied dat ontzettend in ontwikkeling is en er is vraag naar crypto, dat is wat we weten. Echter, het is een ontwikkeling waarin voor de kansen en de ontwikkelingen nog steeds vooral naar de VS gekeken wordt. Nederland moet vooral opletten waar kansen liggen en als we echt naar groei of zelfs naar een koploperspositie zouden willen komen, ofwel binnen decentralized finance ofwel regulatie of juist die combinatie daarvan, dan zal er met name geïnvesteerd moeten worden in de kennis en dan met name de technische kennis binnen de overheid. De overheid is namelijk op dit moment, wanneer het gaat om DeFi ‘tweede orde incompetent’. Dit verwijst naar dat de overheid op dit moment niet de technische kennis in huis heeft om DeFi protocollen vorm te geven én dat ze ook niet meer kunnen controleren of externe experts het wel op de juiste manier uitvoeren.
De scenario’s geven ons een gevoel waar de toekomst naartoe kan gaan. Hoe de toekomst van het financieel systeem eruit zal zien is echter nog hoogst onzeker. Toch zagen we een aantal punten terugkeren in de drie uitgewerkte scenario’s:
- Het (geo)politieke belang van de financiële sector wordt steeds prominenter. Er moet kennis en kunde opgebouwd worden binnen alle ministeries van de overheid, gezien digitale financiële systemen elk facet van de maatschappij en economie beginnen te raken. Daarnaast speelt de energiekwestie van financiële dienstverlening een belangrijke rol.
- Vertrouwen in financiële instituties–commerciële banken, centrale banken, het proces van geldcreatie, democratisch toezicht op financieel beleid – is een kernvraag. Een (financiële) crisis dat het vertrouwen schaadt in het huidige systeem kan momentum creëren onder consumen ten en burgers voor radicale alternatieven. In het klein zien we dat nu al bij een aantal landen die crypto ’s zien als beter alternatief voor hun eigen valuta
- In alle scenario’s speelde de vraag van de mate van decentralisatie en centralisatie. Deze mate wordt bepaald door te kijken naar de onderliggende deelsysteem of laag van het financieel- digitaal systeem: zowel de laag van data, algoritmes, hardware en virtuele backend (e.g. softwaresystemen, cloud), tot aan het governance model moeten daarin worden meegenomen. Daarmee is decentralisatie niet alleen een technische eigenschap van een systeem, maar ook een politiek en strategisch vraagstuk: wie en hoeveel mensen of instituties beslissen over het geld en beleid op het financieel systeem, en hoe veerkrachtig dan wel fragiel of kwetsbaar is het financieel systeem. Daarnaast speelt rondom de vraag naar interoperabiliteit van verschillende financiële systemen een dynamiek van fragmentatie en coherentie.
- Wat is koploperschap in het financieel systeem en wat is daarvoor nodig? Gaat om het grootste gebruiksgemak, het waarborgen van soevereiniteit, autonomie, of onafhankelijkheid, of om ervoor te zorgen dat het financieel economische en technologische optimaal bedient? Voor elk aspect moet de juiste kennis en expertise worden ontwikkeld in Europa.
- Multistakeholderdiscussie (zoals deze scenariosessie) is van belang voor beter begrip van de complexe ontwikkelingen, als input voor beleid en technologieontwikkeling.